piše: Marko S. Marković
Gornja Crnuća je jedno od najlepših sela u Srbiji. Nalazi se na istoku Opštine Gornji Milanovac, a etnološki pripada oblasti Gornje Gruže, ali i Rudnika. Upravo, najpravilnije bi bilo reći da su Gornjocrnućani prelaz od Gružana prema Rudničnima, što se najbolje vidi iz njihovih običaja, tradicije, ali i načina govora. Površinski, Gornja Crnuća zauzima 1432 hektara, od čega najveći deo otpada na bukove, zatim hrastove i grabove šume.
ISTORIJA
Istorija Gornje Crnuće je jako bogata i seže u daleku prošlost. Prostor ovoga sela je sigurno bio naseljen i u doba praistorije, kao i u Starom veku. Mnoga napuštena groblja svedoče o tome, premda su najčešći tragovi srednjovekovnog života. Porodica Radiča Postupovića, ktitora manastira Vraćevšnice i velikog čelnika srpske despotovine je imala jedan svoj ogranak, kao i imanja u Gornjoj Crnući, što se možda održalo i do današnjih dana.
Prema najranijim podacima, prostor Gornje Crnuće je najvećim delom pripadao srednjovekovnom selu Belući, koje se prostiralo sve do gružanskih obala, zauzimajući tako i prostor Donje Crnuće i jednog dela Belog Polja. Po predanju, koje je do dana današnjeg veoma živo u gornjo-gružanskom kraju, iz Beluće je po pozivu kneza Lazara Hrebeljanovića, 77 ratnika otišlo u Kosovski boj.
Kako se nijedan nije vratio, u selu ostane 77 udovica, koje se zbog toga zareknu da će nositi samo crninu, te stoga i selo od suseda dobije drugo ime- Crnuća. Meni zaista izgleda logična priča o promeni imena, ako izuzmemo brojku od 77 ratnika, kao i Boj na Kosovu, koji se u našem narodu vezuje uz svaku legendu. Verovatno je u mnogim ratovima koji su se u srednjovekovnoj Srbiji vodili došlo do kakve velike tragedije, kada je Beluća, koja je zaista i istoriografski dokumentovana, promenila ime u Crnuću. Osim Beluće, na teritoriji Gornje Crnuće je postojalo i još jedno selo, koje je nosilo ime Osjaci i bilo sasvim nezavisno od susedne Beluće. Prostiralo se na severnom delu Gornje Crnuće, gde se i danas očuvala uspomena na njega, jer se čitav jedan kraj naziva Osjaci.
Po propasti srpske države, krajevi oko Rudnika su opusteli, jer je većina stanovnika bila pobijena od strane Turaka ili oterana u ropstvo. Malobrojni koji su preživeli ova strašna vremena su se odselili preko Dunava, a na teritoriji Gornje Crnuće je ostalo samo nekoliko starosedelačkih domova, od kojih će se kasnije formirati nekoliko velikih familija koje i dan danas žive u ovom selu.
Od osamnaestog veka, dinarski naseljenici, koji su se iz pasivnih krajeva Crne Gore i Istočne Hercegovine stali spuštati prema životno pogodnijoj Šumadiji su naselili i Gornju Crnuću. Tada se u selu formiralo dosta drugih familija, koje su tada malobrojnim starosedeocima nametnuli svoj gorštački mentalitet, kao i način govora. Do njihovog doseljavanja, u krajevima oko Rudnika je vladao dijalekat koji je bio bliži današnjim moravskim i nišlijskim govorima, nego li sadašnjim narečjima koja vladaju oko Rudnika i koja su deo savremenog srpskog književnog jezika. Ovi dinarski naseljenici su i pokrenuli borbu za oslobođenje Srbije od turskog ropstva, a u tome je i Gornja Crnuća imala veliku ulogu, osobito u Drugom srpskom ustanku.
Svima je poznato da je inicijator i vođa ove bune koja je udarila temelje savremenoj Srbiji, bio knez Miloš Obrenović. On je u Gornjoj Crnući, na imanju svoga očuha Radovana Marinkovića načinio svoj čuveni Konak, iz koga je 1815. godine izašao u vojvodskom odelu, i sa srpskim barjakom u jednoj, a isukanom sabljom dimiskijom u drugoj ruci, okupljenom narodu izgovorio one čuvene reči: „Eto mene, eto vas, a eto i rata Turcima!“. Kasnije su viđeniji Gružani sa njim otišli u Takovo, gde je u dogovoru sa Rudničanima i Takovcima konačno dogovorena buna.Po oslobođenju, Konak je nekoliko godina služio kao dvor i administrativni centar slobodne Srbije. Tako je Gornja Crnuća postala i PRVA SRPSKA PRESTONICA posle više od tri i po veka robovanja pod Turcima. Kasnije je uprava preneta u Kragujevac, ali i dalje su, u izvesnom periodu Konakom i kneževim imanjem u Gornjoj Crnući upravljali tzv. Dvorski kneževi, koji su bili iz ovoga mesta.
Gornjocrnućani su veliki trag ostavili i u kasnijim ratovima, pa se u srpsko-turskim ratovima neverovatnim junaštvom proslavio poručnik Milan Petrović, koji je prvi ušao u najveće tursko utvrđenje, tokom bitke na Pandiralu, gde je sa golom sabljom u rukama nasrnuo na grupu Čerkeza. Zahvaljujući njegovom junaštvu, bitka je dobijena, a po završetku boja, njegovi ratnici su ga pronašli mrtvog, kako grli topovsku cev. Takođe, i u Balkanskim, kao i u Prvom svetskom ratu, Gornjocrnućani nisu zaostajali za ostalim Šumadincima, već su rasipali svoju krv i svoje kosti na bojištima od Cera, preko Albanije do Soluna i Kajmakčalana. Imena poginulih junaka su uklesana na spomen česmu kod ulaza u dvorište vraćevšničke škole.
Uz pomenutog Milana Petrovića, Gornja Crnuća je dala još puno znamenitih ljudi. Jedan od njih je bio i vladika srpske pravoslavne crkve, Vićentije Krasojević, koji je osim svojih crkvenih zasluga veliku ulogu imao i u izgrađivanju kompleksa oko manastira Vraćevšnice, pa je kao jedan od ktitora tamo i sahranjen. Moram pomenuti i Živka Đorđevića, kao i njegovog sina Đorđa koji su bili poslanici u Kraljevoj skupštini. Još jedan poznati Gornjocrnućanin je bio Janićije Krasojević, nosilac titule bana Moravske banovine u kasnijoj Kraljevini Jugoslaviji.
STANOVNIŠTVO:
Po etničkim osobinama, običajima i govoru, Gornjocrnućani se ne razlikuju, ali po poreklu se mogu podeliti na starosedeoce i doseljenike iz crnogorsko-hercegovačkih brda. Zato ću prvenstveno pomenuti starosedeoce, kojih danas u Gornjoj Crnući ima dve familije koje se dele u nekoliko familijarnih ogranaka.
Starosedeoci:
1.MARINKOVIĆI- starosedeoci. Oni su jedna od najvećih familija u selu. Po izvesnim predanjima i zapisima, potiču od jednog ogranka porodice Postupović koja je podigla manastir Vraćevšnicu. Tu legendu je zabeležio i čuveni putopisac Feliks Kanic, a i sami Marinkovići su sve do polovine devetnaestog veka uporedo koristili i ova dva prezimena, sve dok se sadašnje prezime nije ustalilo. Od njih ima odseljenih u Vraćevšnicu, Prnjavor, kao i u Donju Gružu u selo Grabovac, ali i smederevski kraj. Osim toga, ima ih i u Gornjem Milanovcu, Kragujevcu, Beogradu, ali i širom sveta. Takođe, formirali su i familiju Đorđević iz zaseoka Dugo Polje. Krsna slava svih Marinkovića je Sveti Stefan.
2.KRASOJEVIĆI( staro prezime Jovičići)-starosedeoci. Pripadaju potomcima Krasoja, starijeg brata dvorskog kneza Đorđa Jovičića. Uglavnom naseljavaju deo sela poznatiji kao Reka, uz samu Osjačku reku koja protiče kroz Gornju Crnuću i kod Manastira se uliva u Manastirsku reku. U tom delu sela se nalazi i seoska četvororazredna škola, jedna izuzetno lepa i uredna građevina, kojoj sada, nažalost, preti gašenje zbog malog broja dece. Od Krasojevića je bio i čuveni dugogodišnji knez Gornje Crnuće, Gajo Krasojević, čiji potomci već više od veka i po nose nadimak Gajovci. Krsna slava je Sveti Georgije.
3.ĐORĐEVIĆI( staro prezime Jovičići)-starosedeoci. Pripadaju potomcima dvorskog kneza Đorđa Jovičića, po kome su i poneli prezime. Kao i njihovi srodnici Krasojevići, uglavnom naseljavaju kraj uz Reku, ali ima ih i u samom centru sela, uz Dom kulture. Krsna slava ove familije je Sveti Georgije.
4.PANTIĆI( staro prezime Marinković)- starosedeoci. Kao i Marinkovići, u prošlosti su nosili nekoliko prezimena, od Pavlovića, Postupovića, do Pantića, koje se ustalilo. Po predanju koje sam slušao od svoga pradede, bila su četiri rođena brata iz porodice Marinković, Žeronja, Simo, Đorđe i Panto. Nekakvim nesrećnim slučajem im se upali kuća u kojoj su živeli, pa svaki iz požara uzme ugarak i ode u drugi kraj sela gde zasnuje porodicu. Tako od Panta nastanu Pantići u Šaporovcu, od Đorđa Đorđevići u Dugopolju, a potomci Sima i Žeronje zadrže staro prezime Marinković u okviru koga su nosili interne nadimke Žeronjići i Simanići. Krsna slava je Sveti Stevan.
5.ĐORĐEVIĆI 2 (staro prezime Marinkovići)- naseljavaju deo sela koje se zove Dugo Polje, i imaju skoro identično predanje o poreklu kao i Pantići, uz male varijacije. Krsna slava je Sveti Stefan.
Doseljenici iz crnogorsko-hercegovačkih brda:
1.OGNJANOVIĆI-među prvim naseljenicima u G. Crnuću. Doseljeni su u 18. veku iz plemenske oblasti Njeguša, a prvobitno su se naselili u Mačvu, ali im nije prijala ravnica „jer su bili lovci i nosili duge puške“. Zbog toga su se vratili bliže planini, gde se naseli Ognjan sa bratom Petrom, koji kasnije pređe u Prnjavor, mada jedna grana ove familije postoji i u Rogojevcu. U vreme kneza Miloša, jedan od dvorskih knezova je bio Stevan Ognjanović. Po mojim novim saznanjima, ova familija potiče od plemićkog roda Vlastelinovića iz okoline Cetinja, gde se u selu Vrelu nalazi njihova zadubina, crkva Svetog Petra i Pavla. Krsna slava ove familije je Petrovdan.
2.KRUŠKOVIĆI-doseljeni su iz sela Vilova kod Nove Varoši, odakle je došao naseljenik koji se zvao Pavle. Postoji jedna anegdota o tome kako su dobili prezime. Kaže se da je svojevremeno knez Miloš u nekakav pohod sazvao Gružane, a Kruškovići dođu poslednji, iako su bili među najbližima. Knez Miloš se onda razljuti, pa poviče: „Puške o kruške, pa kući!“. Od tada, niko ih nije drugačije zvao nego Kruškovićima, mada je pitanje koliko je ova priča verodostojna. Takođe, po određenim zapisima, kneginja Ljubica se krila na tavanu jednoga od Kruškovića pošto je ubila Bosanku Petriju. Od ove familije ima iseljenika u Lipovac, kao i u Gornji Milanovac. Krsna slava je Sveti Nikola.
3.ERIĆI- doseljeni su iz sela Međana kod Priboja, krajem 18. veka. Jedna od najekspanzivnijih familija u ovom kraju, pa iseljenike imaju u neprekinutom lancu u nekoliko sela, od G. Crnuće, preko D. Crnuće, Vraćevšnice, Lipovca, Ljuljaka do Oplanića. Naseljavaju jednu strmu kosinu na severnom delu sela, ali nekoliko domova ima i u centru G. Crnuće, pored Doma kulture. Iz ove familije je veliki srpski pesnik Dobrica Erić. Krsna slava im je Sveti Jevastatije.
4.STANIŠIĆI- doseljeni su iz Vilova kod Nove Varoši, odakle je došao Staniša koji je nosio prezime Gujanica. Dalje poreklo im treba tražiti u Plemenu Kuča ili Pipera. Krsna slava ove familije je Nikoljdan.
5.ALEKSIĆI-po svoj prilici su ogranak Erića, na šta upućuje i naseobinska bliskost sa Erićima koji žive u centru sela, kao i identična slava. Bilo bi nemoguće ne spomenuti čuvenog glumca Mija Aleksića koji je bio pripadnik ove familije, i svojim nezaboravnim ulogama ostavio neizbrisiv trag u srpskoj kinematografiji. Kao što sam rekao, krsna slava ove familije je Sveti Jevastatije.
https://m.facebook.com/groups/284574857233?view=permalink&id=10157240358532234
6.PETROVIĆI- žive u jugoistočnom delu sela. Pored najbolje volje nisam uspeo da saznam skoro ništa o poreklu ove familije. Već sam pomenuo poručnika Milana Petrovića koji je zlatnim slovima upisao svoje ime u knjigu srpskih vitezova.
7.VUJIČIĆI- poreklom su iz Ozrema na zapadu Opštine Gornji Milanovac, gde su se doselili iz Bosne. U Gornju Crnuću je došao Milorad Vujičić koji je bio oficir, i oženio se jednom udovicom od Gajovaca- Krasojevića, i ostao na tom imanju. Prihvatio je njihovu slavu, Đurđic, ali je zadržao i svoju, Đurđevdan.
8.MARINKOVIĆI 2- poreklom su iz Donje Vrbave, a dalje poreklo im je iz sela Brekova u Starom Vlahu.
9.IKONIĆI- poreklom su iz sela Slavkovice u ljiškoj opštini, gde se smatraju za starosedeoce.
Kao što sam na samom početku rekao, Gornja Crnuća je jedno od najlepših sela u Srbiji, čak bih ako mogu da budem subjektivan, zaključio i da je najlepše. Kada je Gospod Bog stvarao svet, bio je blagonaklon prema ovom mestu, pa mu je poklonio skoro sve. Od zdravog rudničkog vazduha, preko autohtonih i kvalitetnih sorti krušaka, jabuka, kao i bobičastog divljeg voća kojega ovde ima u izobilju i predstavlja pravi izvor zdravlja. Još od doba trgovine sa Austrijom, šljiva i rakija iz Gornje Crnuće su važile za najkvalitetniju, zbog specifičnog podneblja koje odgovara najlepšim rakijskim sortama šljive, ranki i okruglici, kao i već izgubljenim turgunjama i trnovačama. Gornja Crnuća je bogata i izvorima najkvalitetnije planinske vode, od Rovina, Erića dolova, Česmine, Čergine, Bojanine vode, Ćelovače, Točka, itd. Šume koje okružuju ovo selo su prepune divljači, od sitnijih zečeva, kuna, lasica, preko jazavaca, lisica, ponekada i vuka, do srna i divljih svinja.
Koliko vidimo, Gornja Crnuća je kao malo koje selo bogata prirodnim lepotama, ali nažalost, nedostaje joj ono što je najvažnije, a to je stanovništvo. Gornja Crnuća je populaciono devastirana, pored ogromnog potencijala, kako voćarskog, tako još više i turističkog. Kao jedno od rešenja, mogao bi se organizovati barem sezonski povratak mladih na selo, u svojstvu turističkih radnika, dajući akcenat na povratak onih koji potiču odavde. Jedan kvalitetan bazen i nekoliko desetina bungalova rasutih po livadama širom G. Crnuće, u kombinaciji sa neopisivo lepom prirodom, vidicima i zdravom ishranom bi bili kudikamo korisniji od prženja na morskim obalama i kupanja u vodi u koju se često, bar na crnogorskom primorju ispuštaju otpad i fekalije.
Situacija je više nego alarmantna, ali još uvek ima nade. Gornja Crnuća zaslužuje šansu, a ko mi ne veruje, neka se potrudi da ode tamo, doživi jedno prolećno jutro ili jedno letnje veče, pa će shvatiti o čemu pišem. Na kraju, molio bih čitaoce da ne zamere ako sam nešto propustio da napišem, jer je to bilo ili slučajno, ili iz neznanja. Svako ko zna još nešto što bi trebalo dodati, neka se slobodno nadoveže i nastavi ovu priču…
ucentatr.rs foto: Marko S. Marković
